Spinoza staat bekend als een moeilijke filosoof. Dat is hij ook vanuit verschillende perspectieven. Zijn hoofdwerk Ethica is voor een leek vrijwel onleesbaar, zelfs als zijn zeventiende-eeuws Latijn vertaald is in modern Nederlands. Dat komt doordat Spinoza vaak bestaande begrippen gebruikt, maar er een andere betekenis aan geeft. Dat doet hij met filosofische begrippen, maar ook met alledaagse begrippen. Zonder uitleg van een deskundige haakt de gewone lezer al snel af. Ik ook. Ik ben wel tien keer opnieuw aan Spinoza begonnen, voordat ik deskundige hulp ontdekte die mij verder hielpen. En als die deskundigen niet Spinoza’s Brieven hadden gehad, waarin hij aan tijdgenoten uitlegt wat hij nou eigenlijk bedoelt, dan hadden we nu Spinoza vermoedelijk niet eens gekend. Maar met behulp van Spinoza zelf is hij op een gegeven moment glashelder.

Misschien wel te helder voor zijn lezers van toen en waarschijnlijk ook voor nog heel wat lezers van nu. Want als de lezer eenmaal door heeft wat Spinoza eigenlijk zegt, dan is dat verbijsterend modern. Alsof je een boek uit de 21 eeuw leest. Alsof voor Spinoza Darwins evolutieleer, Freuds psycho-analyse, Wittgensteins taalanalyse en de resultaten van hedendaags hersenonderzoek de gewoonste zaak van de wereld zijn. Hij hoeft ze niet eens te noemen, zo gewoon lijkt dat gedachtegoed voor hem. Hij zou zo met Richard Dawkins in discussie kunnen gaan en hem fijntjes uitleggen dat hij – Dawkins dus – in zijn boek God als misvatting op pagina 26 de misvatting begaat hem – Spinoza dus – een pantheïst te noemen.

Laten we daar dan maar eens beginnen, bij de God van Spinoza. Spinoza gelooft niet in een persoonlijke god, die het heelal en de aarde en alles wat erop is heeft geschapen, die zich in teksten aan ons openbaart en zich met ons bemoeit, ons handelen beoordeelt, die straft, vergeeft of beloont, verlost. Die god beschouwt Spinoza als een menselijk denkding. Denkdingen zijn voor Spinoza gedachtespinsels, fantasieën van mensen, die alleen in hun hersenen en niet in de werkelijkheid bestaan. Denkdingen zijn de woorden die Wittgenstein een kleine drie eeuwen later zou bestempelen als zinloos, zonder betekenis in de feitelijke wereld. Zo’n beetje de hele filosofie bleek vervolgens uit denkdingen te bestaan, waarmee filosofie zich niet langer verheven kon voelen boven de theologie. Allebei zijn losgezongen van de werkelijkheid, zeggen daar in feite niets over. Maar het blijft uiteraard leuk om met zinloze dingen bezig te zijn.

Wat gelooft Spinoza dan wel? Einstein zei ooit: “Ik geloof in Spinoza’s God die zich openbaart in de ordelijke harmonie van alles wat bestaat, niet in een God die zich bemoeit met het lot en handelingen van stervelingen.” Had Spinoza dan toch een God? En wie of wat is die God dan wel? Deus sive Natura, zegt Spinoza. Die God is de complete natuur, het Heel Al, alles wat is. Is dat alles? Ja ja ja ja. Is dat alles, wat er is? Ja, dat is alles.

Het Heel Al God noemen is een eufemisme van Spinoza, een verzachtende term om hen die in de God van de Thora, de Bijbel of de Koran geloven, niet onmiddellijk hard in het kruis te schoppen. Hij moet ook de theïstische lezer nog een heel boek vasthouden. En … Spinoza is een mild mens, hij begrijpt de mens die in die God gelooft, maar die God is een misverstand, die bestaat niet en die brengt je ook niet het ware geluk. En die niet bestaande God bedoelt ook Einstein en dat weet Dawkins. Spinoza is alleen als woordgrap pantheïst, maar die woordgrap, het misverstand heeft Spinoza wel zelf opgeroepen met zijn volhardend gebruik van de synoniemen God, natuur en Heel Al.

Het Heel Al, de complete natuur, door Spinoza dus eufemistisch God genoemd, heeft met die God alleen gemeen dat het onbegrensd is in tijd en ruimte. Spinoza’s Heel Al heeft geen begin en geen eind. Zijn Heel Al is niet begonnen met een oerknal en dijt niet alsmaar uit om ooit weer in te krimpen. En als er meer dan één Heelal zou bestaan dan vallen alle ‘Heelallen’ bij Spinoza binnen zijn Heel Al. Je zou ook kunnen zeggen dat Spinoza’s Heel Al zelf zonder ruimte en tijd is en dat ruimte en tijd attributen van het Heel Al zijn.

Dat vraagt om uitleg. Het Heel Al noemt Spinoza Substantie, een lastig begrip dat in de loop van de filosofiegeschiedenis vele betekenissen heeft gehad en daardoor alleen al heel verwarrend is. In de kern komen al die betekenissen neer op dat wat niet afhankelijk is van iets anders. Bij Spinoza kun je Substantie het simpelst zien als het derde synoniem van Heel Al, naast de gehele natuur en god.

Substantie zelf is onkenbaar, maar bezit vele attributen, eigenschappen of manieren om zich te expliciteren, uit te drukken, te manifesteren, te doen kennen. Van die vele attributen ervaren wij mensen er twee: namelijk materie, het stoffelijke, en geest, het niet stoffelijke. Ik heb het nergens bij Spinoza of zijn uitleggers gelezen – ik heb natuurlijk ook niet alles gelezen –, maar je zou tijd en ruimte zo maar attributen van het Heel Al kunnen noemen. Dan is Spinoza een soort Steven Hawking. Zeker is in ieder geval dat Spinoza aan alle modi tijd en ruimte en geest en stof toekent. Alles wat je tegenkomt in het Heel Al, alle verschijningsvormen noemt Spinoza modi, meervoud van modus, dat bestaanswijze, bestaansvorm betekent, maar dat je ook zou kunnen vertalen met ding. Elk ding in het Heel Al – en dus niet het Heel Al zelf –, is onderworpen aan tijd en ruimte en bezit stof en geest. En dan is er nog een eigenschap die Spinoza aan alle dingen toekent: de conatus, het streven om te blijven. Elk ding tracht, voor zo ver het van dat ding afhangt, in zijn bestaan te volharden.

Het Heel Al doet zich dus kennen in tijd en ruimte en in stof en geest en alle bestaanswijzen hebben dus omvang, zijn tijdelijk, bestaan uit materie en geest en hebben bestaansdrift. Dat heeft grote gevolgen voor de mens, want die is ook maar een bestaanswijze.

Voor Spinoza is de mens een ding tussen de dingen. Hij is geen schepsel Gods, maar een stukje natuur. De aarde is niet voor hem geschapen, de natuur is niet voor hem gemaakt, maar hij kan er wel gebruik van maken. Zijn bestaan heeft geen hoger doel dan andere stukjes natuur. De natuur heeft sowieso geen doel anders dan te zijn.

Descartes, de grondlegger van de moderne filosofie en wetenschap en tot op zekere hoogte geestelijk vader van Spinoza, meende het bestaan van God te kunnen bewijzen en die God stond uiteraard buiten de natuur. Descartes geloofde in een buiten de materie bestaande geest. Dieren waren voor hem materiële mechanieken zonder geest, alleen de mens was door God begeesterd.

Maar voor Spinoza heeft elk ding, ook de dingen die wij geneigd zijn als alleen stoffelijk te beschouwen, stof én geest én conatus, bestaansdrang. Weliswaar kunnen de verhoudingen anders zijn en zouden mensen meer geest kunnen hebben dan dieren en dieren meer dan stenen en bezitten de onderscheiden bestaanswijzen elk hun eigen mogelijkheden tot volharden in het bestaan, maar alle stof heeft geest en bestaansdrift.

Bedenk de consequenties. Welke argumenten levert Spinoza hier aan mevrouw Thieme van de Dierenpartij in haar strijd tegen de bio-industrie en aan de milieu-activisten die alle verschijningsvormen op aarde willen beschermen tegen de menselijke dominantie? Geen enkele, dat verzeker ik u.

Voor Spinoza is menselijk gedrag nooit onmenselijk, hoogstens onwenselijk in de ogen van mensen. In de natuur is het onnatuurlijke onmogelijk; wat mensen onnatuurlijk noemen is wat wij liever anders hadden gezien. In Spinoza’s volhardende gebruik van de synoniemen natuur, God en het Heelal is het ongoddelijke onmogelijk in god. In de wereld van de denkdingen, in de taal, daar is het onmogelijke mogelijk, daar bestaan boven- en buitennatuurlijke zaken, daar geschieden wonderen, maar in het Heel Al van Spinoza niet.

Spinoza’s Substantie, God, natuur, Heel Al maakt geen onderscheid in goed en kwaad. Wat goed en kwaad is, is puur een zaak van mensen, behoort tot de wereld van de denkdingen. De natuur heeft geen ethiek, dat wist u al lang. Ooit een kat met een muis zien spelen? De ethiek is een denkding.

Als Spinoza het heeft over goed, dan heeft hij het over wat het ding helpt om in zijn bestaan te volharden en heeft hij het over kwaad, dan heeft hij het over wat het ding hindert in die volharding. Wat goed is voor de mens kan slecht zijn voor het dier en voor het milieu. Maar als de mensheid beseft dat het voor haar voortbestaan goed is als zij haar omgeving niet in de vernieling brengt en dieren met respect behandelt, dan doet de mensheid er goed aan haar gedrag aan te passen en de dieren en het milieu te ontzien.

Maar ook de mensheid is een denkding. In de werkelijkheid bestaan er slechts individuele mensen, die, omdat het van nature kuddedieren zijn, samenwerken om te volharden in het bestaan. Individuen denken, de kudde, de mensheid denkt niet. Spinoza gaat nooit uit van de mens zoals hij idealiter zou moeten zijn, maar altijd van de mens zoals hij is: een ding dat vanuit zichzelf handelt uit drang om voort te bestaan. Spinoza gaat wel uit van de mens als sociaal wezen, aangewezen op anderen. Samenwerken is altijd nuttig omdat het meer macht, meer kans op overleven, betekent. Het eigen belang is altijd gediend met samenwerking, ook al ziet niet elk individu dat in. Onze denkdingen hebben het soms flink mis.

Nu lijkt Spinoza een rationalist en dat is hij ook wel, maar op een geheel eigen manier. Want hij is een rationalist die constateert dat de mens geen rationeel wezen is. De mens wordt meer door zijn passies gestuurd dan door zijn ratio. De mens gebruikt zijn ratio meer om denkdingen te produceren waarmee hij zijn wereld mooier maakt dan de werkelijkheid en juist dat is wat de rationalist Spinoza niet doet. Hij kijkt meer naar wat de mens werkelijk doet dan naar wat diezelfde mens aan argumenten oplepelt ter rechtvaardiging van zijn handelen. Maar hij spoort de mens wel aan om met zijn ratio meer kennis over zichzelf en de wereld om hem heen te krijgen, zodat hij vanuit een realistische beeld kan reageren op wat hem overkomt.

Descartes geeft de mens een vrije wil, ‘zo groot als de vrije wil van God’. Spinoza kent de mens geen vrije wil toe. De vrije wil is ook een denkding. Alle dingen in de natuur handelen volgens natuurwetten. Een mens ook. Hij kan niet onnatuurlijk handelen, niet tegen natuurwetten in gaan. Als wonderen bestaan, dan zijn het geen wonderen. De mogelijkheden en onmogelijkheden van de mens liggen vast in de natuur. Al zijn gedrag heeft een oorzaak, is ergens een gevolg van. Dat de mens denkt een vrije wil te hebben is het gevolg van dat hij de natuurwetten niet kent.

Was de mens in zijn mensbeeld vroeger slachtoffer van de wil en gril van de goden, in Spinoza’s wereld wordt de mens, welk mensbeeld hij ook heeft, bepaald door natuurwetten, die geen oordeel over hem hebben. De natuur beloont niet en bestraft niet, anders dan dat bepaald gedrag bepaalde gevolgen kan hebben. De natuur bidden en smeken anders te handelen dan zijn wetten doen handelen, heeft geen zin. De natuur is geen God die zich mild laat stemmen of woedend laat maken door wat de mens doet.

In de Griekse tragedies maken de goden plaats voor het noodlot, de moïra. De tragische held verzet zich tegen zijn lot, tegen de wil van de Goden, en voor die overmoed, voor het zich aanmeten van die te grote broek, zijn overmaat, wordt hij door de goden gestraft met zijn ondergang. De loutering die de Griekse toeschouwer meekrijgt, de catharsis, is dat de mens zijn lot moet dragen, genoegen moet nemen met wat hij is. Dat is ook de boodschap van Spinoza: maak je niet groter en niet kleiner dan je bent. Je bent net zo min dader als slachtoffer in het perspectief van het Heel Al. Je bent een stukje natuur, zoals de zon, de aarde, een steen, een bacterie, een paardenbloem, een vlo, een leeuw, een aap dat ook zijn. Allemaal vullen ze een stukje ruimte op in het Heel Al, zijn ze tijdelijk, bezitten ze stof en geest, zijn ze slachtoffer van voorafgaande oorzaken en dader van optredende gevolgen. De ethiek van Spinoza is: wees nou maar gewoon gelukkig met wat je bent.

De Griek Socrates, die twee eeuwen na de Griekse tragedieschrijvers leeft, heeft de mens de illusie gegeven dat ze een vrije wil hadden, dat ze konden doen en laten in hun doen en laten, dat ze oorzaak en gevolg, krom en recht, goed en kwaad konden onderscheiden en dus de juiste keuze konden maken. Hij maakt van de mens een dader. Wij leven ook nu nog met dat mensbeeld van Socrates. Onze wereld, onze rechtspraak is op dat mensbeeld ingericht, maar volgens Spinoza hebben wij onze wereld ingericht op denkdingen, op wat de mens volgens de mens zou moeten zijn en niet op wat hij is.

Spinoza heeft in zijn Ethica en nog duidelijker zijn in onvoltooid Politiek Tractaat zijn idee gegeven hoe de wereld dan wel ingericht zou moeten worden, uitgaande van de mens zoals hij is en niet zoals wij zouden willen dat hij is. Spinoza kent geen misdaad, maar beseft wel dat er mensen zijn die bedreigend zijn voor andere mensen. Zijn overheid, of die nu dictatoriaal is of democratisch gekozen – zijn voorkeur gaat overigens uit naar het laatste – heeft geen moreel oordeel. Haar taak is regels te maken die voorkomen dat de vrijheid van de een de vrijheid van de ander belemmert en die regels te handhaven. Zij heeft het geweldsmonopolie om naleving af te dwingen. Spinoza is niet liberaal of sociaal, conservatief of progressief, want dat zijn begrippen uit de wereld van de denkdingen. Nee hij is puur praktisch: sommige dingen moeten in het belang van de burgers gewoon bureaucratisch geregeld worden.

Spinoza is voor een scherpe scheiding van kerk en staat en voor een absolute vrijheid van meningsuiting. Vanuit de visie van de kerk is het logisch dat die meent het recht te hebben op een moreel oordeel. De staat heeft dat recht niet. De staat is van en/of voor alle burgers en regelt het verkeer tussen burgers zonder moreel oordeel. Daarbij dient er geen sprake te zijn van een dictatuur van de meerderheid in die zin dat de meerderheid zijn moraal mag opleggen aan de minderheid. De regelgeving hoort immers niet uit een moraal voort te komen, maar uit geen ander doel dan het garanderen van een zo groot mogelijke mate van vrijheid. Daarbij is de vrijheid van denken en uiten absoluut, maar is de ruimte van handelen aan restricties gebonden. Meningsuitingen ziet Spinoza dus niet als handelingen. Haat zaaien mag blijkbaar van hem, zolang er maar niet uit die haat gehandeld wordt.

Tenslotte wil ik nog een paar opmerkingen maken over Spinoza en de vrijmetselarij. Spinoza wordt wel de vader van de Verlichting genoemd en de Vrijmetselarij een kind van de Verlichting. Maar de eerlijk gebiedt te erkennen dat het kind niet de genen van zijn vader heeft meegekregen.

Sinds in 2001 het boek van Jonathan Israel over de Radicale Verlichting verscheen is de aandacht voor Spinoza sterk gegroeid. Hij laat zien dat het werk van Spinoza fel wordt bestreden, maar onderhuids ook veel invloed heeft. Juist het atheïstische en monistische karakter van Spinoza roept in een wereld waarin religie het voor het zeggen heeft veel weerstand op. De meer gematigde Verlichting – rationeel, optimistisch, en ruimte latend voor een persoonlijke God – werd door haar tegenstanders – de kerken, het Vaticaan, de hel en verdoemenis prekende dominees – gemakshalve op een hoop gegooid met de Radicale waarvan Spinoza de belangrijkste vertegenwoordiger is. Juist om niet met de radicale vereenzelvigd te worden, nam de gematigde Verlichting nadrukkelijk afstand van Spinoza. Niet omdat ze het volledig met hem oneens waren, maar om niet als melaatsen buiten de gemeenschap gezet te worden.

De vrijmetselarij is een kind van de gematigde Verlichting. Hun Opperbouwmeester van het Gehele Al is niet de God van Spinoza, maar wel degelijk de God van de Thora, Bijbel en Koran. Vrijmetselaars geven de Opperbouwmeester van het Heel Al die naam omdat hij ons Wereld en Leven doet zien als een te voltooien bouwwerk. Vrijmetselaars zijn optimisten.

Spinoza’s Heel Al is geen te voltooien bouwwerk. Het Heel Al is wat het is, niet goed en niet slecht. Het Heel Al gaat niet vooruit en niet achteruit. Goed, beter, best … het zijn denkdingen. Het is de mens die oordeelt over wat hij in Licht en Duister waarneemt, het Heel Al oordeelt niet. In Spinoza’s Ethiek zit niets goddelijks, behalve dan dat die Ethiek ook deel is van Spinoza’s god, het Heel Al. Zie daar de bron van alle verwarring.

Spinoza’s God is zo onmenselijk, niemand kan hem zich toe-eigenen. En voor Spinoza schuilt daarin juist de Schoonheid, de blijdschap, de bevrijding: niet op god, maar op u/ons zelf komt het aan.

Al gelooft Spinoza niet in de vrije wil, omdat ook de mens onderworpen is aan de wetten van de natuur, het is wel aan de mens om zijn eigen reactie te bepalen op die wetten, binnen die wetten zijn eigen leefregels, eigen ethiek te zoeken, bevrijd van die bemoeizuchtige door mensen geschapen god.

Het goddelijk symbool van de Vrijmetselarij, De Opperbouwmeester des Heelals, biedt tegenwoordig de ruimte om God naar persoonlijk believen in te vullen. Er zijn vrijmetselaren die er de God van de Thora, de Bijbel of de Koran in zien of de godenwereld van het Hindoeïsme of het onbenoembare van het Boedhisme, er zijn er ook die er de God van Spinoza voor invullen. Dat mag, want het gaat vrijmetselaars immers niet om het benadrukken wat ons scheidt, maar om het zoeken naar wat ons met elkaar verbindt. Juist door het symbool oningevuld te laten, kunnen mensen die heel anders denken toch samenwerken aan een leefbare wereld. In die zin is de vrijmetselaar nu een kind van de Verlichting, radicaal of gematigd.

Ik hoop in het voorafgaande duidelijk gemaakt te hebben dat het niet altijd meevalt om de kloof te overbruggen tussen het mensbeeld van Spinoza en van bijvoorbeeld het Christendom, dat nog altijd dominant in onze cultuur aanwezig is. Dat kan volgens mij maar op één manier: elkaar niet vangen op de woorden die we voor de dingen gebruiken, op onze denkdingen, maar ons focussen op wat we doen, op ons handelen. Daarin verschilt de een uiteindelijk maar weinig van de ander. En dat is misschien ook wel de belangrijkste les die Spinoza ons leert.